Labirynt nasz codzienny - "Fidelio" według Bieito i Kaufmanna

Wakacyjny powrót do wspomnień monachijskich – (nie tak dawnych) – “Fidelio”. Do teatru szłam z nienajlepszymi przeczuciami , jako , że nie przepadam za samym utworem a Calixto Bieito do moich ulubieńców nie należy, mówiąc oględnie. Ale czegóż się nie robi, by posłuchać Anji Kampe i Jonasa Kaufmanna. Pewnie się domyślacie, że wyszłam z BSO oszołomiona i pełna wrażeń stanowiących jeden wielki chaos. Długo trwało, zanim się jako tako poukładały. To spektakl , który zapiekłego tradycjonalistę mógłby przyprawić o zawał serca, ja również myślę , że momentami Bieito granicę interpretacji przekroczył. Ale też  uważam tę produkcję za jedną z najlepszych, jakie widziałam. Chociaż nie bardzo chciałabym do niej wracać, tak bardzo jest przejmująca i depresyjna. Zacznijmy jednak od samej materii dzieła. Jak wiecie trochę potrwało zanim Beethoven, po licznych poprawkach dokonał ostatecznej redakcji . Bieito potraktował tę finałową wersję bardzo bezceremonialnie, tnąc ją według własnych potrzeb i uzupełniając fragmentami tekstów Borgesa i Cormacka McCarthy’ego. Z dialogów mówionych nie zostało prawie nic , Borges i McCarthy za to rozpanoszyli się nadmiernie. Właściwie na plakacie powinna zaistnieć informacja, że będziemy oglądać autorski collage Bieito z muzyką Beethovena. Jej też reżyser w spokoju nie zostawił , i to poczynając od startu – zamiast „Fidelia” mamy „Leonorę III”. W drugim akcie dostaliśmy zaś extra bonus w postaci kwartetu smyczkowego op. 132. O tym, że to tak naprawdę nie będzie „Fidelio” przekonaliśmy się już … przed uwerturą, kiedy Anja Kampe zaczęła od recytacji wiersza „Labirynt” Borgesa. Znalazłam polskie tłumaczenie Edwarda Stachury i przytaczam je, żebyście wiedzieli o co chodzi

Nie będzie nigdy wyjściowych drzwi. Jesteś we wnętrzu,
a twierdza obejmuje wszelki punkt wszechświata
i ni awersu, ni rewersu nie posiada,
ni zewnętrznego muru, ni tajnego centrum.
Nie oczekuj, że niezłomność twej marszruty,
co uporczywie się rozwidla,
mieć będzie kres. Z żelaza twój los ukuty
jak i twój sędzia. Nie sądź, że będzie nacierał
byk, co jest człowiekiem i którego zadziwiająca
forma mnoga karmi przerażeniem gąszcze
z nie kończącego się utkane kamienia.
Nie istnieje. Niczego się nie spodziewaj,
nawet w czerni zmroku najdzikszego zwierza.

Czas uwertury oczywiście został zagospodarowany. Leonora krępowała sobie biust , zakładała męski strój. Co i tak niewiele dało, bo Anja Kampe ma tak kobiecy typ urody, że na ów kamuflaż nikt nie dałby się nabrać nawet w ciemności. Nie miało to jednak żadnego znaczenia, bo z oryginalnej fabuły nie zostało wiele , pierwszy akt rozpadł się na serię luźno ze sobą powiązanych scenek. Zostaliśmy  razem z bohaterami rzuceni w otchłań labiryntu , w którym każdy ma swoje własne, mentalne więzienie, gdzie niezrealizowane pragnienia, lęki i obsesje stanowią ściany. I owe mury przekroczyć znacznie trudniej niż te fizycznie obecne. Ale, żebyśmy nie byli skazani tylko na niedookreśloną  metaforę na scenie postawiono nam labirynt, imponującą konstrukcję ze stali i szkła (dekoracje Rebecca Ringst) , w której postacie miotały się rozpaczliwie  szukając nieistniejącego wyjścia. Cóż, najwyraźniej historia triumfu miłości małżeńskiej nad złem wydała się Calixto Bieito nazbyt banalna. W akcie drugim zmienił się nasz punkt widzenia. Dotąd patrzyliśmy z góry, odtąd zaczęliśmy obserwować z boku. Nie temu zawdzięczałam jednak , razem z resztą publiczności zmianę ważniejszą, bo jakościową. Wraz z pojawieniem Florestana temperatura na sali niemal fizycznie się podniosła a rozbuchane emocje osiągnęły zenit. Ten rezultat został osiągnięty tyleż dzięki ogólnej koncepcji roli wykreowanej przez Bieito, co wykonawstwu Jonasa Kaufmanna, który  jest Florestanem absolutnym: trudno opisać ile on potrafi wyrazić jednym, trzyzgłoskowym słowem „Gott”. Zaczynał pianissimo na granicy słyszalności , potem wznosił głos niemal do krzyku (wszystko to z przepiękną płynnością) by znów ściszyć swoją skargę niemal do szeptu (brzmiało to nieco inaczej niż wersja dostępna na YT). Ten Florestan cały był cierpieniem,  człowiekiem pogrążonym w walce z demonami własnego umysłu, ale też z tymi realnymi. Groza natury duchowej, całkiem abstrakcyjna  łączyła się bowiem z zupełnie realistyczną, której dowodem były ślady tortur na twarzy. Chociaż – kto wie – być może Florestan sam to sobie zrobił? W każdym razie długotrwałe więzienie – mentalne? fizyczne? odebrało mu nadzieje i rozum. W niebieskim drelichu (a może to piżama) klęczał na przedzie sceny, włosy miał tłuste i zmierzwione ( przeczesywał je kompulsywnie co jakiś czas), był rozedrgany , pełen rozpaczy. Gdy pojawiła się Leonora – Fidelio by wyzwolić ukochanego męża on jej nie rozpoznał, zbyt skupiony na tym by uciec przed domniemanymi oprawcami. Anja Kampe, zupełnie niewiarygodna jako chłopak śpiewała jednak wspaniale i stworzyła postać ciepłą ,  tak prawdziwą w swym żarliwym uczuciu , że przestało to mieć znaczenie. Duet małżonków pokazano zaskakująco: śpiewali go … przebierając się: Florestan zrzucał więzienny drelich, Leonora męskie przebranie. Ona założyła niebieska sukienkę, on czarny garnitur i białą koszulę. Ale … nic tu nie było proste. Florestan nie potrafił wyzwolić się psychicznie, konwulsyjnie tulił do siebie zdjęty kombinezon , symbol opresji -  trauma trwała . Powoli docierało to także do Leonory .Moment, kiedy małżonkowie , już cywilnych strojach siedzieli oparci o ścianę labiryntu i on osuwał się od niej , zaś ona zaczynała płakać a nad ich głowami brzmiał kwartet smyczkowy dla mnie był wyjątkowo smutny.  Potem, gdy Pizarro wymachując bronią strzelił, Florestan upadł i przez chwilę wydawało się, że nie będzie happy endu – wbrew Beethovenowi. Calixto Bieito nie sprzeniewierzył się autorowi, ale jego happy end miał jednak wyraźny posmak goryczy, bo to Pizarro – Joker dowodził chórem wyzwolonych, to on nadal sprawował władzę nad ciałami i duszami.  Muszę przyznać, że wszystko to , choć brzydkie zrobiło na mnie potężne wrażenie. Kreacja aktorsko-wokalna  Kaufmanna jest fantastyczna, patrzenie na niego momentami aż bolało. To , według mnie jedna z trzech jego najlepszych ról (obok Lohengrina i Werthera)  trudno mi sobie wyobrazić lepszego Florestana.  Pozostali śpiewacy: Franz-Josef Selig – Rococo, Wolfgang Koch – Don Pizarro, Laura Tatulescu – Marzelline i Jussi Myllys – Jacquino (tu postać jednoznacznie wstrętna)  także sprawili się znakomicie , ale to już nie ten poziom. Daniele Gatti znów eksperymentował z tempami. Bardzo mi się podobał LazArt Quartett, grający w niecodziennych warunkach (w klatkach zawieszonych nad labiryntem) bardzo pięknie. 

https://www.youtube.com/watch?v=tSlrgYDN_x8 

https://www.youtube.com/watch?v=LgV_nZVukM8 

https://www.youtube.com/watch?v=1q7Wn4B5e4g